Տավուշապատում Ժ

Խորանաշատի վանական համալիրը հայ մշակույթի արծաթեդարյան ժամանակաշրջանի շինարվեստի լավագույն կոթողներից է: Այն գտնվում է Տավուշի մարզի Բերդ համայնքի (նախկին Տավուշի շրջան) Չինարի գյուղից շուրջ 2,5 կմ հյուսիս արևելք ընկած անտառապատ տափարակում:

Խորանաշատին քաջածանոթ պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին այն տեղորոշել է «հանդէպ Երգեվանից բերդին և ի թիկանց Գարդմանայ», այսինքն` «Երգեվանք բերդի դիմաց և Գարդմանի թիկունքին»:

Հոգևոր նշանակության այս հոյակապ ճարտարապետական կառույցն իր անվանումն ստացել է շատ խորաններ ունենալու պատճառով: Այն բաղկացած է Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Կիրակի ու Սուրբ Ճգնավոր եկեղեցիներից, դրանցից առաջինին կցված գավթից ու մերձակա` այժմ սոսկ հետքերը մնացած շինություններից:

Իր հռչակավոր վարդապետարանի ու գրչատան շնորհիվ ամբողջ Հայաստանում հայտնի այս վանական համալիրն «ի խամո շինող»-ը միջնադարյան հայոց գիտամշակութային հոգևոր ու հասարակական նշանավոր գործիչ Վանական վարդապետ Տավուշեցին է (1181-1251):

Չնայած Խորանաշատը գտնվել է Մածնաբերդի Կյուրիկյան իշխանության տարածքում` Կյուրիկյանները Վանական վարդապետին չեն աջակցել:

Նրան այս նվիրական գործում եթե ոչ գործուն օգնություն, ապա գոնե բարյացակամ վերաբերմունք են ցույց տվել Մածնաբերդի Կյուրիկյանների գերակա Վահրամ Գագեցի ու նրա որդի Աղբուղա Վահրամյան հզոր իշխանները:

Խորանաշատի համալիրի գլխավոր և ժամանակագրորեն առաջին շինության` Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու կառուցմանը Վանական վարդապետը ձեռնամուխ է եղել ամենայն հավանականությամբ 1209 թ.:

Գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք ունեցող, ներքուստ խաչաձև հատակագծով և բեմի երկու կողմերում տեղադրված կրկնահարկ ավանդատներով այս եկեղեցու շինարարությունը 1222 թ. ավարտված է եղել և այն 1223 թ. գործել է:

Իր նշանակությամբ ու ժամանակագրորեն երկրորդ շինությունը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուն արևմուտքից կից գավիթն է: Այն ուղղանկյուն հատակագծով ու կենտրոնական հորինվածքով չորս սյունանի կառույց է: Նրա արևելակողմում տեղավորված են երկու կրկնահարկ ավանդատներ:

Գավթի շինարարությունը 1229-1236 թթ. հարկադրական դադար է ունեցել: Այդ մասին նշել ենք Տավուշապատում ակնարկաշարի Դ դրվագում (16.03.21):

Երբ Վանական վարդապետը 1236 թ. աշնանը մոնղոլական գերությունից փրկագնվելով ազատվեց և վերադարձավ Խորանաշատ, այն նորոգեց և շարունակեց գավթի կառուցումը` այն ավարտին հասցնելով կյանքի մայրամուտին` 1251թ.: Խորանաշատի վարդապետարանի պարապմունքներն անց են կացվել գավթում:

Սուրբ Կիրակի և Սուրբ Ճգնավոր եկեղեցիները կիսավեր վիճակում են: Դրանցից առաջինը գտնվում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուց մոտ 4 մ. հարավ, իսկ երկրորդը` վանքի պարսպից մոտ 150 մ. արևելք: Այս երկու շինություններն էլ կառուցվել են Վանական վարդապետի կողմից:

Խորանաշատի ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին քանդակագործական հարդարանքը, Նոր Վարագավանքի համեմատ զուսպ լինելով հանդերձ, գեղարվեստական մեծ արժեք ունի: Այն սերտորեն կապվում է ինչպես աստվածաշնչային, այնպես էլ աշխարհիկ ժողովրդական սյուժեների հետ:

Արտաշես ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ

Հ.Գ. Խորանաշատի վարդապետարանի ու գրչատան գործունեությանը ևս անդրադառնալու ենք:

Լուսանկարում՝ Խորանաշատը հյուսիս արևմուտքից, 1935 թ:

Մեկնաբանություններ